Akıl olguları kontrol eder, bir iddia varsa bunu deneyimlerle ilişkilendirir. Ve diğer doğrulanmış teorilerle birlikte bir değerlendirme yapar. Hume gibi filozoflar aklın, tutkuların kölesi olduğunu düşünürlerken; diğerleri aklın duygulardan ayrılabileceğini savunur. Onlara göre akıl, duygulardan bağımsız olarak çalışabilir.

Akıl yürütmede, tümdengelim yolu kullanılabilir. Örneğin, " Eğer kar yağarsa, hava soğur. Kar yağıyor, dolayısıyla hava soğuyacak. " Hayatında hiç kar görmemiş biri olsanız da, bu argümanın mantığını kabul edebilirsiniz. Argümanın hakikatle ilgisi olmayabilir ama hiç değilse geçerlidir.

Akıl yürütme tümevarım yöntemini de kullanabilir. Bilimde hakim olan yöntem budur.

Örnek: "Bu muz eğri, ikincisi de eğri, üçüncüsü de.. Ve hatta binlerce muzda aynı şey görülüyor. Demek ki, tüm muzlar eğridir."

Rasyonel olmak, üzerinde akılla düşünülmüş argümanlara göre yaşamayı ima eder.

Mantık ise, kısaca doğru akıl yürütmenin incelenmesidir.

Düşündüklerimizi tutarlı bir biçimde birbirine bağlamak için mantığı kullanırız.

Mantık hataları, mantıkta yapılan hatalardır.

Bazı yaygın mantık hataları şunlardır:

Çoklu Soru Yanlışı

Bir soru sorulur. Ama ondan önce başka bir sorunun sorulması gerekir. Soruyu soran kişi bir şeyleri varsaymaktadır.

Örnek: "Eşini dövmeyi bıraktın mı?"

Burada iki başka soruya olumlu yanıt verildiği varsayılmış ve yönlendirici bir soru sorulmuş. Olumlu yanıt alındığı varsayılan sorular şunlardır: (1) "Evli misin?" ve (2) "Eşini hiç dövdün mü?" Önce bu soruların sorulması gerekir. Yoksa sanık ne cevap versin? Evet mi, hayır mı?

Dağılmamış Orta Terim Yanlışı

Örnek: "Bütün çevreciler küresel ısınmanın olduğuna inanırlar. Ali de küresel ısınmanın olduğuna inanmaktadır. O halde Ali çevrecidir. "

Argümanda, Ali'nin çevreci olduğuna dair, aslında bize belirtilmemiş olan bir başka öncülün olduğu varsayılmaktadır. Oysa böyle bir öncül yoktur. Küresel ısınmanın olduğuna inanan, ancak çevreci görüşlere katılmayanlar olabilir. Ali de bunlardan olabilir. Dolayısıyla Ali'nin küresel ısınmaya inanmasından, onun çevreci olduğu sonucu çıkmaz. Ali çevreci olabilir de, olmayabilir de..

Bundan Sonra, Dolayısıyla Bundan Dolayı

Örnek: "Dünya ısınıyor. Bundan önce de, karbonmonoksit salınımı olduğu biliniyor. Demek ki, karbonmonoksit salınımı küresel ısınmanın nedenidir. "

Hayır, mutlaka öyle olmak zorunda değil. Bir şeyin bir başka olaydan sonra olması, ona neden olay unsurun o olay olduğu anlamına gelmez. Hapşırdınız ve Ayşe düşüp bayıldı. Sizinle pek ilgisi yok gibi..!

Adamına Göre Argüman

Politikacıların en sevdiği numaralardandır.

Örnek: "Sayın X kötüydü. Aynı zamanda da vejeteryandı. O halde vejeteryanlığı da kötüydü"

Bir parti, ırk, din ya da ülkenin yanlış yaptığı düşünüldüğü için, bu konuda da hatalı olması gerektiği düşünülüyor. Oysa, Bay X kötü olsa da, vejeteryanlığı oldukça iyi olabilir.

Otoriteye Başvuran Argüman

Bazen ünlüleri reklamda görürsünüz: "Sharon Stone şu marka gözlük takar. "

Reklam size şunu der: "O halde bu gözlük iyidir, kalitelidir.”

Veya bir uzman televizyona çıkar ve uzman kimliği ile bir ürünü desteklemek için ağırlığını koyar. Oysa o uzmanın ürünü desteklemesi, o ürünün iyi olduğu anlamına gelmez. Ürünün kaliteli olduğu iddiası, uzmanın görüşünden ya da şöhretli kişiden bağımsız olarak ve başka araçlarla desteklenmelidir.

Cehalete Yönelik Argüman

Bir çıkar şunu söyler:

"Küresel ısınma henüz kanıtlanmadı. O halde demek ki yanlış."

Yanlış olduğu sonucuna varılamaz.

Küresel ısınma kanıtlanmadı. Ancak yanlışlanmadı da..

Bir diğeri şöyle der:

"Eğer bir önermenin yanlış olduğu kanıtlanmadıysa, öyleyse doğru olmalıdır. "

Hiç de değil!

Neden böyle bir sonuç çıksın ki?

Yanlışlanmayışın olmaması, o şeyi doğru yapmaz.

Çoğunluğa Dayanan Argüman

"İnsanların yalnızca % 5'i X konuda hazırlanmış resmi rapora inanıyor. O halde rapor yanlıştır."

İnsanların % 5'inin rapora inanması da, %95'inin rapordan kuşku duyması da gerçekliğin temeli değildir. Gerçeklik, insanların inandığı şeyden bağımsız bir şeydir. İnsanların %100'ü X'e inansa bile, X yanlış olabilir.

KAYNAKLAR

Moseley, Alexander., Çev: Ali Süha, A'dan Z'ye Felsefe, NTV Yayınları, İstanbul, 2010.

Psk Emir Emre Doğan